زیارت جامعه کبیره معتبرترین منبع امام شناسی؛ میراث امام هادی (ع)

امام هادی علیه السلام طبق نقلی در سال ۲۱۲ و طبق نقلی دیگر در سال ۲۱۴ هجری قمری در یکی از روستاهای اطراف مدینه متولد شدند. ایشان در سال ۲۲۰ و در پی شهادت امام جواد علیه السلام در سن ۶ یا ۸ سالگی به امامت رسیدند. حدود بیست و یک سال در مدینه بودند و سپس با توجه به نامه نگاری های بریحه -امام جماعت حرم- با متوکل خلیفه ی عباسی و توصیه ی او که: «اگر به حرمین نیاز داری، علی بن محمد را از آن جا بیرون ببر که او مردم را به خود می خواند و عده ی بسیاری از او تبعیت کرده اند» و با توجه به گزارش هایی که از ارتباط امام با وکلایشان در مدینه داشتند، به دستور خلیفه ایشان را به سامرا منتقل کردند. حضرت حدود بیست ویک سال در آن جا تحت کنترل مأموران خلفای عباسی زندگی کردند تا این که طبق نقلی در سوم ماه رجب سال ۲۵۴ هجری قمری و در سن حدود ۴۲ سالگی به شهادت رسیدند.

آقای دکتر شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام هادی(ع) چگونه بود؟

ائمه بعد از امام صادق(ع) و از عصر امام موسی کاظم(ع) به شدت در تنگنا و سختی قرار داشتند و اکثر اوقات در زندان به سر می بردند. منتهی برخی مانند امام موسی کاظم (ع) در بصره و بغداد به صورت رسمی در زندان واقعی بودند ولی زندانی که امام هادی(ع) و امام عسکری (ع) در منطقه ای نظامی تحت حفظ و کنترل بود. امام هادی (ع) برای اکثر مردم شناخته شده بود و مردم داشتند ایشان را به عنوان وارث مکتب پیغمبر(ص) و وارثان راستین ولایت و رهبری جامعه می شناختند و عباسیان را غاصب و فاسد تلقی می کردند. به این جهت هست که مشاهده می کنیم نمی گذارند امام هادی (ع) آزاد در مدینه حضور داشته باشند، متوکل آن حضرت را به سامراء احضار می کند و به ظاهر ایشان را به سامرا دعوت می کند و می گوید که تصمیم دارم ولایت عهدی را به شما واگذار کنم. متوکل در نامه احضاری که برای امام هادی(ع) به مدینه فرستاد به ظاهر به آن حضرت ابراز ارادت کرد و گفت من می خواهم ولایت عهدی را به شما واگذار کنم. یعنی او می خواست روشی را که مأمون در برابر امام رضا(ع) به کار برد، به کار بگیرد غافل از این که مأمون سیاست مدار بود و با عزت و احترام، امام رضا(ع) را به مرو آورد اما متوکل که خلیفه ای مستبد و نادان بود با این که در نامه اش سعی کرد رعایت ادب و احترام را کند اما به فرماندهی که برای احضار امام(ع) فرستاده بود دستور داد خانه امام هادی(ع) را بازرسی کند تا شاید سند و مدرک دال بر فعالیت های آن حضرت ضد دستگاه خلافت بیابد و پس از آن در منطقه نظامی تحت کنترل مأموران امنیتی امام را حبس کرد و به همین خاطر بخش مهم دوران امامت امام هادی (ع) و فرزندش امام حسن عسکری (ع) در حصر می گذرد.

*چرا متوکل امام حسن عسکری (ع) را نیز به همراه پدر در حصر نگه داشت؟

آن ها می دانستند امام هادی(ع) دهمین پیشوای معرفی شده از سوی پیامبر (ص) است و امام دوازدهم نوه ایشان است؛ چرا که پیامبر (ص) بشارت داده بودند که امام دوازدهم منجی جهان خواهند بود و همه قدرت ها و مستکبران را در هم خواهند کوبید. این امر هم برای جلوگیری از نفوذ گسترده آن بزرگواران و هم برای جلوگیری از پیدایش و تولد آخرین حجت خدا بود. برای همین متوکل از امام هادی (ع) و فرزندش می ترسید و هرگز از او غافل نشد و مدام ایشان را زندانی می کرد و ترس از تولد فرزند امام حسن عسکری (ع) باعث شد تا یکی از نیات و اهداف مهم دستگاه خلافت این باشد که حتما فرزند امام هادی (ع) هم همراه پدر از مدینه به سامرا فراخوانده شود تا هر دو بزرگوار تحت نظر باشند تا هم مانع ارتباطات آن حضرات با پایگاه های گسترده ای که دارند، شوند و هم مانع از تولد حضرت حجه ابن الحسن. آن ها مراقبت های ویژه ای انجام دادند تا امام حسن عسکری(ع) نتوانند ازدواج کنند ولی با همه این اقدامات امام دوازدهم(ع) به دنیا بیایند؛ چراکه تقدیر خداوند این بود و آن ها نمی توانست مانع از تحق امر الهی شوند.

*یکی از اقدامات و نوآوری های امام هادی (ع) برای ارتباط با شیعیان ایجاد شبکه وکالت بود که حلقه اتصالی بین شیعیان تا زمان غیبت امام عصر (عج) محسوب می شود. این شبکه چرا و به چه دلیل ایجاد شد و چه ساختاری داشت؟

البته تشکیلات وکالت در عصر امام صادق(ع) پدید آمد و مختص زمام امام هادی (ع) نبود و در زمان امام موسی کاظم(ع) گسترش می یابد و در عصر امام هادی(ع) در نقاط مختلف جهان اسلام به شکل کامل خود را نشان می دهد. نحوه فعالیت وکلای امام هادی (ع) در نقاط مختلف این گونه بود که مردم به ویژه شیعیان بدون این که امام را به طور مستقیم ببینند، از طریق این وکلا با آن حضرت ارتباط غیرمستقیم برقرار می کردند. وکلای امام هادی (ع) اختیار تام از سوی امام داشتند تا هم به لحاظ علمی و دینی، مشکلات شرعی و علمی مردم را پاسخگو باشند و هم وجوه و سهم امام را از مردم دریافت کنند و به آن حضرت برسانند.

وجود این نمایندگان باعث شده بود مردم که به طور مستقیم امام را نمی دیدند، دچار دغدغه و نگرانی نباشند و از طریق واسطه های امام با آن حضرت ارتباط برقرار کنند.

*در آن فضای خفقان وکلای امام چگونه با امام دیدار می کردند و اصلا امام چگونه آن ها را انتخاب می کردند؟

ببنید این نمایندگان مورد اعتماد امام دهم بودند. در تاریخ آمده که ایشان در مورد حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) که نماینده امام هادی (ع) در شهرری بودند در جمع برخی از بزرگان ری که به زیارت حضرت آمده بودند تا سوالات شرعی و علمی خود را بپرسند، با صراحت فرموده اند که با وجود عبدالعظیم حسنی لزومی ندارد شما مستقیم به من مراجعه کنید، ایشان که نیابت تام از سوی ما دارد شما را از ارتباط مستقیم با ما بی نیاز می کند.

اما در مورد چگونگی ارتباط امام با وکلا باید بگویم که این حصر موجب شده بود که مردم و حتی یاران نزدیک حضرت نتوانند با ایشان ارتباط مستقیم برقرار کنند و برخی از وکلا و نایبان در قالب دست فروشان و دوره گردان خود را به محل اقامت امام(ع) می رساندند و گهگاه در قالب معامله ظاهری، سوالات و مسائل خود را با آن حضرت در میان می گذاشتند و پاسخ های لازم را دریافت می کردند.  درست مثل زمان غیبت صغری امام عصر(عج) حصر امام هادی(ع) و فرزند بزرگوارشان امام حسن عسکری(ع) مردم را آماده پذیرش عصر غیبت و ارتباط غیرمستقیم با امام می کرد. دوره غیبت صغری امام عصر(عج) که ارتباط مردم با ایشان فقط از طریق ۴ تن از نواب خاص آن حضرت انجام می شد، شباهت زیادی به دوره در حصر قرار داشتن امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) داشت. چون در دورانی که این دو امام بزرگوار تحت حصر قرار داشتند، هر کس به سهولت نمی توانست با این دو بزرگوار ارتباط برقرار کند و این شرایط زمینه پذیرش غیبت صغری را برای امام زمان (عج) خواهد کرد و بعد هم که غیبت کبری آغاز شد، شرایط به گونه ای بود که امکان ایجاد انحراف در میان شیعیان را از بین برد، در حالی که بدون این زمینه سازی ها امکان این انحراف بسیار فراوان بود همان طور که در دوران ائمه قبلی شاهدیم که به عنوان نمونه وقتی امام صادق(ع) یا امام موسی کاظم(ع) به شهادت رسیدند، انحرافاتی در جامعه اسلامی پدید آمد و فرقه هایی به وجود آمد که مدعی بودند مهدی موعود هستند. اما با زمینه سازی ها و برنامه ریزی دقیقی که امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) انجام دادند، در عصر غیبت صغری و بعد هم در دوره آغاز غیبت کبری شیعیان با چنین معضلاتی که قبلا و در عصر شهادت بقیه امامان علیهم السلام وجود داشت، رو به رو نشدند.

*آقای دکتر امام چگونه فضای ظهور فرقه های انحرافی را مدیریت کردند؟

امامت مهمترین پایگاه حفظ اصول و ارزش های دینی است که در دوره های مختلف، مدعیان دروغین شبهات فراوانی در آن ایجاد کرده و هر فرقه ای با پیروی از افکا منحرف افراد، مدعی امامت آنها شده اند. از علل تعدد فرقه های انحرافی در بین امت اسلام، ناشناخته ماندن جایگاه امامت در اسلام بود. همانطور که گفتم این فرقه ها در زمان امامت امام صادق (ع) و امام هادی(ع) چشمگیرتر بود؛ چراکه فرقه های کلامی در عالم اسلام و به خصوص در بین اهل تسنن رشد کرده بود، می بینیم این دو ذات مقدس در عرصه کلام و اعتقادی وارد عرصه شدند و مکتب شیعه را در این حوزه هویت بخشیدند، یعنی اولویت در آن موقعیت با همان کارهایی بود که آن دو بزرگوار انجام دادند.  امام هادی(ع) در این راستا اقدام بسیار اساسی برای تبیین جایگاه امامت انجام دادند. بارزترین و بهترین سند شناسایی امامت از میراث امام هادی به نام "زیارت جامعه کبیره" است که معتبرترین منبع امام شناسی است، امام با شیوه خاصی آن را تبیین نموده اند. ایشان با بیان زیارت "جامعه کبیره" به طرح تمام آنچه سالهای سال شیعه و ائمه معصومین برای آن رنجهای فراوان کشیدند، پرداختند. چون هیچ امامی مانند امام هادی فرصت و موقعیت بیان جایگاه امام را طرحی جامع مثل "جامعه کبیره" پیدا نکرد.

*این زیارت جامعه کبیره چه ویژگی هایی دارد؟ چرا امامان قبلی اقدام به بیان چنین زیارتنامه ای ننمودند؟

در دوران ائمه قبلی (ع) هنوز معرفت کامل و کافی نسبت به جایگاه ائمه اطهار (ع) بین عموم مسلمانان به جز برای برخی از اصحاب و یاران به وجود نیامده بود. لذا امامان پیشین علیهم السلام نمی توانستند جایگاه رفیع و والای خود را به مردم معرفی کنند. اما در عصر امام هادی(ع) جامعه این ظرفیت را به دست آورده و شرایط فراهم بود. طوری که وقتی امام(ع) از مدینه به سامرا احضار شدند، نزدیک بود که مردم مدینه قیام کنند. حتی هنگام عبور امام هادی(ع) از بغداد، مردم استقبال باشکوهی از ایشان کردند؛ بغدادی که پایتخت عباسیان بود. لذا به دلیل فراهم شدن چنین فرصتی، با وجود همه فشارهایی که بر امام دهم(ع) بود، ایشان معارف عظیمی را در قالب زیارت جامعه کبیره مطرح کردند امام علی النقی(ع) در زیارت "جامعه کبیره" با استناد به آیات قرآن کریم، تعالیم نبوی و احادیث امامان پیشین برهان هایی را اقامه می کنند که برای اهل خرد و جویندگان راه کمال بسیار مطلوب است، چون می توانند از راه درک این مفاهیم به ذات مقدس الهی و رسالت نبوی و معاد ایمان کامل پیدا کنند و آن را راسخ نمایند. امام هادی(ع) دراین زیارت، رسیدن به حق را در تمسک به اهل بیت تبیین فرموده و به خوبی جایگاه بزرگ و بی بدیل ائمه هدی را در جهان آفرینش به عنوان واسطه فیض الهی برای مردم روشن می سازند و به صراحت اعلام می دارند که به واسطه ائمه(ع) است که خداوند به خوبی شناخته و عبادت می شود. به واسطه وجود امامان معصوم است که نظام آفرینش سر پا ایستاده است و آسمان بر زمین فرود نمی آید. نزول برکات بر زندگی مردم را به دلیل وجود امام عنوان می کنند و اعتقاد به امامت آنان گنهکاران نجات می یابند و دشمنان اهل بیت به شقاوت می رسند.