میرزا کوچک خان جنگلی در نگاه دیگران

1. این قیام ها که ما شاهدش بودیم؛ ایجادش همه از علما بود...

امام خمینی(رحمت الله علیه) :
این قیام هایی که در این صد سال شده است از کی بوده؟ چند قیام در این صد سال؟ کی رأس این ها بوده؟ قیام تنباکو مرحوم میرزا بود. قیام مشروطه از نجف آقایان نجف، از ایران علمای ایران ایجاد کردند. این چند قیامی که ما شاهدش بودیم همه از علما بود. علمای اصفهان قیام کردند. رأسشان مرحوم حاج آقا نورالله بود. علمای تبریز قیام کردند. علمای مشهد قیام کردند... در این صد سال هرچه قیام بوده است تقریباً از این ها بوده، تبریز هم خیابانی هم یکی از آقایان. بله، جنگل هم بوده اند. آن ها هم بوده اند، اما در اقلیّت بودند. عمده اش این ها بودند.
مقام معظم رهبری(مدّظله العالی):
در قیام میرزا کوچک خان و مسایل گوناگون دیگر پای علمای اسلامی در میان و مشهود است...
اگر بخواهیم به تاریخ برگردیم، همه جا پای بینش دینی و سررشته داران امور دینی مردم را می بینیم. قیام میرزای شیرازی، مسأله مشروطیت، قیام مدرس، قیام میرزا کوچک خان و مسایل گوناگون دیگر، چه قبل از دوران پهلوی، چه در دوران پهلوی ... همه جا، پای انگیزه ی دین و به طور مشخص تر، پای علمای اسلامی در میان و مشهود است، اما آن مبارزه ای که به صورت کامل، از طرف روحانیون طراحب بشود، از طرف روحانیون، مردم به آن مبارزه دعوت بشوند، از طرف روحانیون، سازماندهی بشوند، از طرف روحانیون، ایدئولوژی آن مبارزه، همه جا منتشر بشود... تا قبل از سال 41 نبود.

2. میرزا نماد بیداری اسلامی

دکتر علی اکبر ولایتی:
میرزا کوچک خان، مسلمانی معتقد، و مبارزی وطن خواه و نستوه بود و نهضت او خاستگاه دینی و مردمی داشت.
نهضت جنگل به رهبری میرزاکوچک خان جنگلی در شرایطی شکل گرفت که همه جای سرزمین ایران آماده ی قیام های آزادی بخش برای پایان بخشیدن به حضور بیگانگان و پایان دادن به اوضاع آشفته درون مرزها بود. نهضت جنگل مقارن با بروز جنگ جهانی اول در سال 1914 شکل گرفت.
با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان هدف های عمده ی نهضت عبارت بود از: اخراج نیروهای بیگانه، برقراری امنیت، رفع بی عدالتی و مبارزه با خودکامگی و استبداد.
در پی انقلاب اکتبر 1917 روسیه، و متارکه ی روسیه از جنگ جهانی اول، دولت انقلابی دستور بازگشت نیروهای روس را صادر کرد. در این میان انگلیس بی رقیب ماند و در ایران به قدرت فعال مایشاﺀ تبدیل گردید؛ از همین رو تصمیم گرفت تا نهضت جنگل را که کانون اصلی تهدید منافع خود می دانست، از میان بردارد. براساس این برنامه عده زیادی از اهالی منطقه شمال را به جرم ارتباط با قوای جنگل دستگیر و به مناطق دیگر تبعید کرد.

3. صلابت و پایداری اعتقادی میرزا...

فتح الله کشاورز؛ محقق و گردآورنده ی اسناد نهضت جنگل
شاید بتوانم بگویم میرزای جنگلی به امامان معصوم و بیش از همه به امام حسین(علیه السلام) اقتدا می کرد. در بیشتر حملاتی که انجام می داد، یا هنگامی که مورد تهاجم قرار می گرفت، به قیام امام حسین(ع) استناد می کرد و می گفت: «پیش می رویم، یا کشته می شویم و به راهی می رویم که امام حسین(علیه السلام) رفت، یا پیروز می شویم».
ما معتقدیم که پای بندی دینی و مذهبی میرزا تنها به دوران طلبگی او مربوط نمی شود، بلکه در مقام مدیریت نهضت به عنوان یک اصل مورد توجه او است و شواهد تاریخی نیز این انگاره را تأیید می کند. از نامه های موجود میرزا به روس ها همین مطلب اثبات می شود. او از ابتدا با تبلیغ مرام کمونیستی در ایران، مخالفت آشکار و صریح کرد؛ در حالی که هدف عمده ی روس ها تأثیرگذاری افکارشان بر مردم ایران بود. میرزا به هیچ وجه زیر بار خواسته ی آن ها نرفت و به آن ها اجازه تبلیغ نداد، بلکه شدت مخالفت او تا آن جا بود که طرفداران روس ها برایشان پیغام فرستادند که میرزا زیر بار نمی رود و همراهی نمی کند. میرزا شش دانگ حواسش جمع این قضیه بود.
بُعد مدیریتی میرزا بسیار برجسته و بارز و از ظرفیت و پختگی عمیق برخوردار است؛ از همین رو افراد با گرایشات مختلف دور او جمع می شدند. توانایی جذب افراد مختلف با سلیقه ها و افکار گوناگون حول محور هدف مشترک، کار هر کس نیست. اگر نهضت به نتیجه نرسید، ربطی به ضعف های میرزا ندارد و نباید علت را در ضعف شخصیتی، یا مدیریتی میرزا جست و جو کرد؛ همان گونه که امام حسین(علیه السلام) خودشان را مأمور به انجام وظیفه می دانستند و برایشان مهم نبود که نتیجه چه خواهد شد، میرزا نیز با تأسی به مولایش همین کار را کرد. او ایمان داشت که باید با تجاوز خارجی و بی کفایتی حکومت داخلی مقابله کرد، ولی مهم نیست که این تلاش به نتیجه برسد، یا نرسد، بلکه هدف این است که وظیفه را دنبال کند، البته نمی توان گفت که نهضت جنگل به نتیجه نرسید؛ چرا که تأثیرات بسیار مثبت در کشور و تاریخ ما داشت. جنگلی ها به کشور خدمت زیادی کردند. در این راه آدم های مخلص و صالح آمدند، و در راه خدا گمنام جنگیدند و گمنام کشته شدند، امّا خون پاک آن ها، بر جریان های بعدی تأثیر گذاشت.
موفقیت های نهضت جنگل مدیون صلابت و پایداری اعتقادی میرزا است. او انسانی صددرصد معتقد به مبانی دینی و حفظ استقلال کشور بود. طبق قرارداد 1907 استقلال ایران زیر پا گذاشته شد و کشور از هر سو مورد تهاجم قرار گرفت. برای میرزا دو رکن اصلی در حرکت جنگل مهم بود:
1. پیاده کردن اصول اعتقادی
2. حفظ استقلال کشور؛ و به همین خاطر شوروی نتوانست به هدفش برسد.
او از این نظر زبان زد مردم گیلان بود. میرزا هر کاری که می خواست انجام دهد، ابتدا استخاره می کرد. هر درگیری و جنگی که پیش می آمد میرزا به قرآن و روایات و دستورات ائمه استناد می کرد. برای مردم مشخص بود که راه میرزا از اعتقاداتش نشأت می گیرد.
منبع: نشریه نامه جامعه شماره 39